▲تفسير موضوعى چيست؟
قبل از پاسخ به
اين سؤال لازم است سؤال ديگرى را مطرح كنيم; و آن اين كه: چرا قرآن به سبك
موضوعى جمع آورى نشده، و شبيه كتاب هاى معمولى نيست; و با تمام آنها
تفاوت دارد؟
پاسخ اين است كه: براى تهيّه كتاب هاى معمولى مؤلف يا مؤلفان، موضوعات مختلفى
را كه در يك قدر جامع شريك اند، در نظر مى گيرند; مثلا بيمارى هاى
مختلف كه همه آنها به مسأله سلامت انسان ارتباط دارد در علم طب در نظر گرفته
مى شود; سپس مسائل مربوط به اين موضوعات را به فصول و ابواب مختلف تقسيم
مى كنند ـ بيمارى هاى قلبى، بيمارى هاى عصبى، بيمارى هاى
گوارشى، بيمارى هاى دستگاه تنفسى، بيمارى هاى پوستى و بيمارى هاى
ديگر ـ بعد از آن هر فصل و هر باب را با توجّه به مقدمات و نتايج آن مورد بررسى
قرار مى دهند، و به اين ترتيب كتابى بنام كتاب طب تدوين مى شود.
ولى قرآن هرگز چنين نيست، كتابى است كه در طول 23 سال با توجّه به نيازها و شرايط
مختلف اجتماعى و حوادث گوناگون، و مراحل مختلف تربيتى نازل شده است; همگام با حيات
جامعه اسلامى پيش رفته، و در عين حال بسته به زمان و مكان خاصّى نيست!
يك روز تمام بحث هاى قرآن بر محور مبارزه با بت پرستى و شرك و آموزش توحيد
با تمام شاخه هايش دور مى زد; و سوره ها و آياتى كه در اين دوران
نازل شد همگى بحث از مبدأ و معاد مى كرد. (مانند: سوره هايى كه در مكه
در سيزده سال اوّل بعثت نازل شد.)
روز ديگر بحث هاى داغ و پر حرارتى پيرامون جهاد، و مقابله با دشمنان داخلى و
خارجى و منافقان مطرح بود.
يك روز ماجراى جنگ احزاب پيش آمد و سوره احزاب نازل شد، و حدّاقل 17 آيه آن، از
حوادث آموزنده و مسائل تربيتى و پيامدهاى اين جنگ سخن گفت.
روز ديگر داستان صلح حُديبيه فرا رسيد و سوره فتح نازل شد، و بعد از آن ماجراى فتح
مكه و غزوه حنين پيش آمد; و آيات سوره (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَالْفَتْحُ ) و
آيات ديگر نازل گرديد.
خلاصه هم زمان با شكوفايى اسلام و حركت عمومى جامعه اسلامى آيات مناسبى از قرآن
نازل، و دستورات لازم داده مى شد و اين برنامه دقيق انسانى را تكميل
مى كرد.
با توجّه به آنچه در بالا گفته شد; منظور از تفسير موضوعى روشن مى شود; و آن
اين كه آيات مختلفى كه درباره يك موضوع در سرتاسر قرآن مجيد در حوادث و
فرصت هاى مختلف آمده است جمع آورى و جمع بندى گردد; و از مجموع آن
نظر قرآن درباره آن موضوع و ابعاد آن روشن شود.
مثلا آيات مربوط به دلايل خداشناسى از قبيل فطرت، برهان نظم، برهان وجوب و امكان،
و ساير براهين در كنار هم چيده شود; و از آنجا كه «القرآن يفسر
بعضه بعضا»: «آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند» ابعاد اين موضوع روشن
مى گردد.
.( جمله «الْقرآنُ يُفَسِّرُ
بَعْضُهُ بَعْضاً» از ابن عباس نقل شده و بعيد نيست با توجّه به ارتباط شديد او در
مسائل قرآنى با شخص پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و اميرمؤمنان على(عليه
السلام) از آن بزرگواران گرفته باشد. محتواى آن نيز در خطبه 18 نهج البلاغه
آمده است; آن جا كه مى فرمايد: «وَ ذَكَرَ اَنَّ الكِتابَ يُصَدِّقُ
بَعْضُه بَعْضاً »: «خداوند به پيامبرش فرموده كه قسمت هاى مختلف قرآن يكديگر
را تصديق مى كند و هماهنگ است» بعضى از علماء در آثار خود جمله «القرآن يفسر
بعضه بعضا» را به عنوان حديث آورده اند، چنانكه در «تنزيه التنزيل» مرحوم
شهرستانى صفحه 106 اين جمله را به عنوان روايت آورده بدون اين كه مأخذى براى
آن ذكر شده باشد، در خطبه 133 نهج البلاغه اشاره ديگرى نيز به اين مطلب شده
است; آن جا كه درباره قرآن مجيد مى فرمايد: «( و ينطق بعضه ببعض و يشهد
بعضه على بعض ) «بعضى از اين آيات از بعضى ديگر سخن مى گويد و بعضى گواه بر
بعض ديگر است».)
همچنين آيات مربوط به بهشت يا دوزخ، صراط، نامه اعمال آيات مربوط به مسائل اخلاقى،
تقوا، حسن خلق، شجاعت و... آيات مربوط به احكام نماز، روزه، زكات و خمس و انفاق،
آيات مربوط به عدالت اجتماعى و جهاد با دشمن و جهاد با نفس و...
مسلّماً هرگاه اين آيات كه در قرآن مجيد به مناسبت هاى گوناگون نازل شده است
هر گروه جداگانه جمع آورى، و در كنار هم چيده شود، و تفسير گردد حقايق
تازه اى از آن كشف خواهد شد و از اين جا ضرورت تفسير موضوعى روشن
مى شود كه شرح آن در بحث آينده به خواست خدا مى آيد.